Azərbaycan ilə
Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin paraflanmasını ABŞ-ın geosiyasi uğuru
kimi təqdim etmək cəhdləri güclənməkdədir. 2023-cü il antiterror əməliyyatından
sonra tərəflərin tet-a-tet təmasları və iki ölkə diplomatları arasında məxfi
diplomatik kanallarla aparılan görüşlər nəticəsində paraflanmış sənədin mətni
ortaya çıxıb. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə bəyan edib ki, iki
ölkə arasında sülh müqaviləsinin təşəbbüskarı rəsmi Bakıdır, əsas tezislər də rəsmi
Bakı tərəfindən irəli sürülüb və İrəvan tərəfindən qəbul edilib. Martın əvvəlində
Azərbaycan və Ermənistan tərəfləri sənədin bütün maddələrinin razılaşdırıldığını
bəyan etmişdilər. İmzalanması üçün isə Azərbaycanın iki vacib şərti masa üzərində
idi.
Vaşinqtonun
rolu nədən ibarət olub?
1.
Vaşinqtonun əsas rolu bizim Zəngəzur dəhlizi kimi qəbul etdiyimiz yolla bağlı
prinsipial razılığın əldə edilməsidir. ABŞ-ın təklif etdiyi variant Ermənistan
tərəfindən məqbul hesab edilib və bu yol 99 illiyinə ABŞ-ın sərəncamına
verilir. Bununla da Azərbaycanın yolun İrəvanın təhlükəsizlik təminatı altında
açılmasından duyduğu narahatlıq aradan qaldırılır. Görünən odur ki, yolun
istismarı ilə yanaşı təhlükəsizliyin təmin edilməsi də ABŞ şirkətlərinə veriləcək.
Nəticədə keçiddə Azərbaycan vətəndaşları erməni sərhədçi və polisləri ilə təmas
etməyəcək. Bütün hüquqi prosedurlar amerikalılar tərəfindən həyata keçiriləcək.
Yəni ABŞ-ın yolun açılması üçün təklif etdiyi ideya İrəvan tərəfindən qəbul
edilib.
2. ABŞ hazır
sülh müqaviləsinin paraflanmasında rol oynayıb. Burada Azərbaycan öz şərtlərindən
geri çəkilməyib, sadəcə sülh imzalanana qədər sənədin paraflanmasına razılıq
verib. Sual oluna bilər ki, Azərbaycan və Ermənistan daha öncə razılaşdırılmış
sənədi paraflaya bilməzdilərmi?
Məsələn,
Abu-Dabidə bunu etmək mümkün idimi?
Məncə,
praktik olaraq bu mümkün idi. Ancaq o zaman Azərbaycanın masa üzərindəki
konstitusiya şərtinin İrəvan tərəfindən icra olunacağına zəmanət zəif idi. İrəvan
söz verə bilərdi, amma tərəflər arasında etimad olmadığı üçün bu icra rəfə
qaldırıla bilərdi. Ona görə də sənədin Abu-Dabidə imzalanması baş tutmadı.
Bəs Abu-Dabi
ilə Vaşinqton görüşü arasında nə baş verdi? Abu-Dabi görüşündən sonra sənədin
paraflanması üçün tələb olunan siyasi təminatı öz üzərinə ABŞ götürdü. Rəsmi Vaşinqton
İrəvanın adından rəsmi Bakıya konstitusiya dəyişikliyinin həyata keçiriləcəyinə
təminat verdi ki, rəsmi Bakı da bu sənədin altına öz imzasını atdı.
Sənədin
paraflanması eyni zamanda rəsmi sülh müqaviləsinə qədər , təqribən 9-10 ay ərzində
,iki ölkə arasında etimadın formalaşdırılması üçün ilkin addımların atılmasına
imkan verir. Artıq iki ölkənin XİN rəhbərləri imzalanmadan sonra ilk təması
gerçəkləşdirdilər. Bunun ardınca Ermənistan tərəfi yaxın 2-3 həftə ərzində Azərbaycanda
keçiriləcək MDB idman oyunlarına qatılacağını açıqlayacaq. Bununla da ilkin
etimad tədbirlərinin əsası qoyulmuş olacaq.
ABŞ sənədin
imzalanması üçün böyük siyasi dəstək verdi, Donald Trump isə tərəflər arasında
açıq qalan Zəngəzur dəhlizi və konstitusiya məsələsinin həllində rol oynadı.
Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, ən böyük rolu tərəflərin özləri oynadı. İlham
Əliyev və Nikol Paşinyan arasında 2023-cü ildən sonra birbaşa təmaslar, XİN və
digər kanallar vasitəsilə aparılan danışıqlar Vaşinqton görüşünə qədər böyük
işi həyata keçirməyə imkan verdi.
Aqil Məmmədov, siyasi ekspert